Multiple Skleroz (MS)‘te kas zayıflıkları, görme kayıpları, değişmiş duyu ve ağrı algısı, yorgunluk, duygusal ve bilişsel değişiklikler çok sık görülür. Bu belirtiler denge ve yürüme sorunlarına ve yaşam kalitesinde değişikliklere yol açar.
Özellikle yürüme sorunları ve denge kayıpları günlük yaşam aktivitelerini kısıtlayıcıdır. Günlük yaşam aktivitelerinin kısıtlaması ve bununla birlikte günlük harcanan enerji düzeyinin azalması MS hastalarında ayrıca obesite, osteoporoz, kardiyovasküler hastalıklara neden olmaktadır.
Düzenli egzersiz ve fiziksel aktivite yaşamın tüm safhalarında hastalıkları önleme, kendini iyi hissetme ve kişinin yaşam kalitesini desteklemede önemlidir. MS hastalarında spinal kord yaralanmaları, travmatik beyin yaralanmaları ve strok gibi diğer hastalıklara benzemeyen şekilde sabit bir hastalık belirtisi yoktur. Hastalık boyunca ortaya çıkan belirtiler özellikle atak dönemlerinde değişkenlik gösterebilir. Bu nedenle her hasta ayrı ayrı değerlendirilmeli ve egzersiz programına alınmalıdır. MS’te egzersiz uygulamaları çok önemlidir. Egzersizleri uygulamada herhangi bir protokol yada sınır yoktur. MS hastalarının egzersizlerden faydalanabilmeleri için kendilerine özel ve zorlanmadan yapabilecekleri ölçüde olması gereklidir. MS hastalarının yaptığı egzersizler fizyoterapistler tarafından belirlenmeli ve takip edilmelidir.
MS Hastalığında Fizyoterapistin Rolü
Fizyoterapistin rolü hastalık seyri boyunca değişir. MS hastasının hastaneye yatış dönemi, hastaneden çıkış ve sonraki dönemlerde egzersiz konusunda danışabileceği bir fizyoterapisti olmalıdır.
Fizyoterapist akut atakları takiben fonksiyonu artırmak için egzersizler ve yürüme yardımcıları konusunda hastaya destek vermelidir. İlerlemiş durumlarda yürüme yeteneğini kaybetmiş hastalara ise yatak içi pozisyonlamalar, solunum, gövde kontrolü, transferler, üst ekstremite kuvvetini artırma yönünde yardımcı olmalıdır.
Egzersiz uygulamalarına başlamadan önce MS hastaları fizyoterapi açısından değerlendirilmelidir. Hastanın kas kontrolü, kas tonusu, eklem hareket açıklıkları, oturma ve ayaktaki dengesi, yürümesi değerlendirilmelidir. Duyu değerlendirmeleri yapılmalı, ayakkabı seçimine de özellikle bakılmalıdır.
Fizyoterapide
Hastanın vücut farkındalığı geliştirilmelidir.
Hastanın anormal kas tonusu azaltılmalıdır
Egzersizlere pozisyonlama yada germe ile başlanılmalıdır.
Duyusal kayıplar, duyusal uyaranların zenginleştirilmesiyle azaltılmalı ve hastaya geribildirim verilmelidir.
Egzersizlerin şiddeti basitten zora doğru dereceli olarak artırılmalıdır.
Fonksiyonel beceriler, günlük yaşam aktiviteleri içinde bol pratik yaptırılarak artırılmalıdır.
Yürüme, yürümeye hazırlık egzersizleri ve yardımcı cihazlarla iyileştirilmelidir.
Multidisipliner bir yaklaşım uygulanmalıdır.
FİZYOTERAPİ
Değerlendirme sonucuna göre MS hastası fizyoterapi programına alınmalıdır. Fizyoterapi programları hiçbir zaman rasgele seçilmiş birkaç egzersizden oluşmamalıdır. Egzersiz programlarında ısınma periyodu, asıl egzersiz periyodu, soğuma, dinlenme periyodu olmalıdır. Egzersizler MS hastasının kalp hızı ve yorgunluk düzeyine göre ayarlanmalıdır. Şiddeti gerektiğinde artırılmalıdır. Süresi 20-30 dakikadan başlanarak 45 dakikaya kadar artırılmalıdır.
EGZERSİZLER
Yapılan çalışmalar egzersizlerin atakların önlemesi konusunda direk etkileriyle ilgili kesin sonuçlar belirtmemektedir. MS hastalığında egzersizler hastalık sonucu ortaya çıkan semptomların tedavi edilmesi ve hafifletilmesinde etkilidir. Egzersizler hastaya kendi üzerinde uygulayarak ve uygun duyu girdisi verilerek öğretilmelidir. Fizyoterapist kontrolünde kişinin mevcut durumuna uygun olarak verilen egzersizler hiçbir zaman yorgunluk oluşturmamaktadır. Hatta düzenli olarak yapılan egzersizler MS hastalarının en belirgin şikayeti olan yorgunluk üzerinde de etkilidir ve yorgunluğu azaltmaktadır. Yorgunluğu önlemede günün uygun saatlerinde yapılması, gevşeme eğitimlerinin verilmesi ve ortam ısısının ayarlanması önemlidir.
Germe Egzersizleri Kas gerginliklerini azaltmak, eklem hareket kayıplarını önlemek amacıyla verilir. Eklem hareket açıklıklarının artırılması kasların etkili çalışmasında çok önemlidir. Hastalara öncelikle gövdeyle ilgili kaslar olmak üzere germe egzersizleri verilmelidir.
Postür Egzersizleri
İyi postur ( duruş) vücudun günlük aktiviteler sırasında etkili kullanılmasına yardımcıdır. Yerçekimine karşı başarılı hareketin yapılmasında etkilidir. Postür egzersizlerinde, kor kasları dediğimiz gövdede bulunan ve derinde yer alan kaslar çalıştırılmalıdır. Bu kaslar dengeyi sağlama ve yürümede çok etkili olan kaslardır. Uygun vücut dizilimini sağlamaktadırlar ( Resim 2). Postür egzersizleri öncelikle hasta otururken verilmelidir.
Aerobik Egzersizler
Büyük kas gruplarını çalıştıran sürekli, ritmik ve dinamik egzersizlerdir. Aerobik egzersizler, yürüme, koşma, merdiven çıkma, bisiklete binme, dans etme ve yüzme gibi aktivitelerle farklı kas gruplarını kullanmayı içerir.
Kuvvetlendirme Egzersizleri
Kasların ortaya çıkardığı kuvveti artırmaya yönelik egzersizlerdir. Kuvvetlendirmede serbest ağırlıklar, elastik bantlar kullanılarak kasa yönelik yüklenmeler yapılmaktadır. Bu egzersizlerde hastanın tolere edebileceği şekilde kasa uygulanan yük miktarı ve dinlenme araları değiştirilmektedir.
Endurans Egzersizleri
Kasların yada solunum sisteminin dayanıklılığı artırmak amacıyla verilen egzersizlerdir. Dayanıklılığı artırmada belirli sürelerde egzersizleri fazla sayıda yapma yada bir egzersizi yaparken belirli süreyi tamamlama şeklinde yöntemler kullanılır.
Denge Egzersizleri
Önce oturma düzeyinde eğitime başlanmalı ve gövde üzerinden ve ayak tabanından uygun duyusal girdi verilmelidir. Ayakların yere tam temas ettiğinden emin olunmalıdır.
Uygun vücut diziliminde ayak tabanından duyusal girdi verilmesi
Uygun vücut dizilimi sağlandıktan sonra ağırlık aktarma egzersizleri yapılmalıdır. Hasta gövdesiyle sağa-sola ağırlık aktarma aktivitesini yapabilmelidir.
Oturmada Ağırlık Aktarma Egzersizi
Oturma düzeyinde uygun duyusal girdilerle sağ-sol taraf gövde kaslarının etkili kullanılması ve eklem hareket açıklığı sağlanmalıdır. Gövde döndürme egzersizleri yapılmalıdır.
Yürüme egzersizleri
Oturma düzeyindeki egzersizlerden sonra ayakta durma egzersizlerine geçilmelidir. Ayakta durma egzersizleri yürümeye hazırlık olarak verilen egzersizlerdir. Yürümenin düzgün olabilmesi için ayak tabanın yerle tam teması sağlanmalıdır. Yere tam temas eden ayaklar üzerine ancak düzgün duruş sağlanabilir ( Resim 7). Fizyoterapist hastaya ayakta duruşta uygun duyusal girdiler vermelidir. Hastanın ayağının yere tam teması ve uygun diziliminin sağlanmasında ayak ortezlerinden yada uygun ayakkabılardan faydalanılabilir.
Denge ve yürüme güçlüklerinin tedavisinde yoga t’ai chi ve pilates gibi egzersizler kullanılmaktadır. Bu egzersizlerde solunumla beraber, vücut kaslarının etkili kullanımı söz konusudur.
Su içi egzersizler
27-29 C0 su sıcaklığında hastalara su içinde egzersizler verilmektedir. Değişik aparatlarla su içinde denge, gevşeme, germe, kuvvetlendirme gibi değişik amaçlarla egzersizler verilmektedir.
Ev egzersiz Programı
Fizyoterapi programları her MS’li hastaya özel olacak şekilde verilmelidir. Ev egzersiz programlarının başarılı olmasında hoşa giden, bol çeşitli, amaca yönelik ve gerçekçi olmasına özellikle dikkat edilmelidir. Hastalarda yorgunluk, zayıf motivasyon, depresyon, aile desteğinde azalma, bilişsel sorunlar olabileceği bilinmelidir.
